بیمارستان های صحرایی دوران جنگ عراق علیه ایران

خلاصه
مقدمه: بیمارستان‌های صحرایی مراکز امدادی بودند که در طول ۸ سال جنگ تحمیلی در عملیات‌های مختلف نقش مهمی را در درمان مجروحان و مصدومان ایفا نمودند. هدف این مقاله بیان تاریخچه و روند تکامل ساختمانی، ساختار مجموعه بیمارستانی و ساختار سازمانی این مراکز در طول جنگ تحمیلی می‌باشد.
روش کار: این مطالعه، یک بررسی توصیفی در خصوص وضعیت تکامل ساختمانی، آرایش مجموعه بیمارستانی و ساختار سازمانی بیمارستان‌های صحرایی ایران در دوران جنگ تحمیلی می‌باشد. جهت انجام این تحقیق ضمن مصاحبه با ۲۰ نفر از افراد دست اندرکار طراحی و ساخت و نیز مصاحبه با ۲۵ نفر از مسئولین اجرایی این مراکز، از اسناد و مدارک موجود در مراکز مختلف طراحی و ساخت این بیمارستان‌ها مانند: بهداری رزمی نیروی زمینی سپاه پاسداران، مهندسی رزمی سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، وزارت مسکن و شهرسازی، قرارگاه‌های عملیاتی و آرشیو بنیاد ثبت و حفظ آثار دفاع مقدس و غیره استفاده گردیده است. برای انجام این کار از ۲ پرسش‌نامه با سوال‌های باز و بسته استفاده شد که طی آن افراد مورد پرسش اطلاعات مورد نظر را ارائه کردند و در نهایت مطالب جمع‌آوری شده دسته‌بندی و آنالیز گردید.
نتایج: در ابتدای جنگ تحمیلی عملاً بیمارستان صحرایی خاصی وجود نداشت ولی در طول جنگ، بر حسب ضرورت‌های عملیاتی تعداد ۳۹ بیمارستان صحرایی ثابت با سازه‌های مختلف کانکسی، چادری، سوله‌ای و بتونی در این مناطق ایجاد گردید. بررسی روند تکامل ساختمانی و ساختار سازمانی مراکز حکایت از آن دارد که مراکز مذکور در پایان جنگ تحمیلی نسبت به شروع آن تغییرات اساسی نموده و قدم‌های خوبی در روند تکاملی آنها برداشته شده بود.
بحث: روند تحولات در این بیمارستان‌ها از ابتدای جنگ تا پایان آن تغییرات چشمگیری داشته است. در این راستا هم روند ساخت و سازها مطمئن‌تر، مستحکم‌تر و کارآمدتر شد و هم از آن مراکز کانکسی و چادری اولیه به بیمارستان‌های بتونی و دارای حفاظ مناسب تبدیل شدند. به علاوه، تجهیز بیمارستان‌ها به گونه‌ای توسعه یافت که بسیاری از اعمال جراحی در آنها انجام می‌شد. همچنین، روابط بخش‌ها منسجم‌تر و منطقی‌تر گردید و چرخش امور بهتر و سریع‌تر شد و از رفت و آمدهای بی‌مورد جلوگیری گردید. نتیجه این امور فراهم شدن امکان ارائه خدمات درمانی بهتر، سریع‌تر و منسجم‌تر بوده است.
واژه‌های کلیدی: بیمارستان صحرایی، ساختار ساختمانی، ساختار سازمانی، جنگ عراق علیه ایران
مقدمه
در هر برخورد و منازعه نظامی قاعدتاً نیروهای درگیر به نسبت‌های مختلفی دچار تلفات و صدمات می‌گردند. ولی مسئله مهم این است که بتوان از میزان این مسائل تا حد ممکن کاست و از این طریق هم توان بدنه رزمی را تقویت نمود و هم باعث افزایش روحیه در نیروهای رزمنده شد (تا بدانند اگر در خطوط درگیری مشغول فعالیت هستند در صورتی که صدمه‌ای برای آنها ایجاد شود، افراد و یا قسمت‌هایی جهت امدادرسانی به آنها وجود دارد) و هم از میزان تلفات و صدمات نیروی انسانی که تبعات بعدی خاص خود را دارد، جلوگیری گردد. لذا، ضروری بود که علاوه بر تیم‌های امدادی حاضر در خطوط درگیری، مراکزی نیز در نزدیکی این خطوط ایجاد گردد تا بتوانند خدمات درمانی ضروری را به افراد مصدوم و مجروح ارائه نمایند و از این طریق هم از تلفات و صدات بیشتر پیشگیری شود و هم نیروهای عملیاتی در موارد غیرضروری از منطقه تخلیه نشوند. لذا، مراکز مختلفی چون پست‌های امدادی، اورژانس‌های صحرایی و بیمارستان‌های صحرایی به وجود آمدند که هرکدام در سطح مأموریتی خود به ایفای نقش پرداختند. بین این مراکز، بیمارستان‌های صحرایی از مرکزیت بیشتری برخوردار بودند به نحوی که معمولاً بین ۵-۱۰ اورژانس صحرایی و بیش از ۲۰ پست امداد، تحت پوشش هر بیمارستان صحرایی قرار داشت و به آن سرویس می‌داد (۱).
تاریخچه
بیمارستان صحرایی به مرکز امدادی- درمانی خاصی اطلاق می‌شود که معمولاً بنا به ضرورت ایجاد می‌گردد و در آن به کارهای اورژانسی، اقدامات فوری و انجام اعمال جراحی کوچک و بزرگ مجروحین و مصدومین پرداخته می‌شود. این بیمارستان‌ها دارای قسمت‌های مختلف بالینی، اداری، پشتیبانی و فرماندهی می‌باشند (۲). تا چند ماه پس از شروع جنگ تحمیلی هنوز هیچ خبری از این مرکز درمانی وجود نداشت و مجروحین و مصدومین بعد از انجام اقدامات ابتدایی درمانی به عقب منتقل می‌شدند. به مرور با ایجاد تغییراتی در ساختمان‌های بزرگ و امن شهرهای پشت خطوط درگیری و تبدیل آنها به مراکز درمانی، اقدام به درمان مجروحین و مصدومین می‌شد (۳). بر اساس سوابق موجود اولین بیمارستان صحرایی در دفاع مقدس به صورت کانکس و چادر بود که در منطقه سوسنگرد توسط بهداری رزمی سپاه در سال ۱۳۶۰ در عملیات طریق‌القدس ساخته و به‌کارگیری شد و به دنبال آن در غرب شوش و جاده اهواز نیز سازه‌هایی به همین شکل در عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس ایجاد شدند که نقش مهمی نیز در ارائه خدمات به مصدومین و مجروحین داشتند. اولین اتاق‌های عمل نیز در این بیمارستان‌ها از کنار هم قرار گرفتن چند کانتینر ایجاد شده بود (۴و ۵). به مرور برحسب ضرورت‌های موجود و با توجه به کسب تجربیات قبلی و با وارد کار شدن یگان‌های مهندسی رزمی سپاه و جهاد سازندگی بیمارستان‌هایی با سازه سوله‌ای که عمدتاً در زیر خاک استتار (مخفی) شده بودند، ایجاد و راه‌اندازی شدند. اولین بیمارستانی که به این شکل ساخته شد، بیمارستان صحرایی شهید باقری در غرب دزفول بود که توسط مهندسی رزمی سپاه در سال ۱۳۶۱ احداث گردید و در عملیات والفجر مقدماتی به کارگیری شد. این بیمارستان زیر بنایی حدود ۱۸۱ متر مربع داشت (۵و ۶). از این نوع بیمارستان‌های سوله‌ای ۱۳ مورد دیگر نیز طی سال‌های ۶۲ تا ۶۳ در نقاط مختلف خطوط عملیاتی ساخته شد که از آنها می‌توان به بیمارستان‌های شهدا در جنوب شرق دهلران، شهید بروجردی در مهران، شیخ صله در جوانرود، شهید رادنی‌پور در مریوان، ولی‌عصر(عج) در سرپل ذهاب، چم امام حسن(علیه‌السلام) بین قصر شیرین و سرپل ذهاب، شهید بروجردی در بانه، شهید رادمنش در مریوان، خاتم‌الانبیاء در سه راهی جفیر، رمضان در جاده اهواز خرمشهر، شهید بهشتی در هویزه، ظفر در ۱۵ کیلومتری آبادان، کربلا در ۱۵۰ کیلومتری مهران، اشاره نمود که از این مراکز صحرایی در عملیات‌های والفجر ۱، والفجر ۴، والفجر ۵، خیبر، بدر، والفجر ۸ و والفجر ۱۰ استفاده گردید (۶و ۷). این بیمارستان‌ها به علت نزدیکی‌شان به خطوط عملیاتی نقش بسیار مهمی در کاهش ترافیک مجروحین و نجات جان آنها را به عهده داشتند. ولی به علت این که در معرض خطرات زیادی قرار داشته و استحکام خیلی زیادی هم نداشتند، مقرر شد که به جای آنها، بیمارستان‌هایی با استحکام و فضای بیشتر و با آمادگی ارائه خدمات درمانی وسیع‌تر و متنوع‌تر ایجاد گردند. لذا، شروع به ساخت بیمارستان‌های بتونی گردید. این بیمارستان‌ها از کنار هم قرار گرفتن قطعات پیش ساخته با کسی تشکیل می‌گردید. اولین بیمارستان از این نوع، بیمارستان صحرایی امام رضا(علیه‌السلام) بود که در سال ۱۳۶۳ در محور جزایر مجنون توسط اداره کل مسکن و شهرسازی استان‌های اصفهان و خراسان با پشتیبانی فنی مهندسی قرارگاه کربلا در عملیات بدر در زیر بنایی به مساحت ۱۳۲۶ مترمربع دایر گردید (۷و ۸). این بیمارستان‌ها دارای استحکام خوبی بودند، ولی نواقصی چون عدم وجود فیلترهای تصفیه هوا در حملات شیمیایی را داشتند. لذا، در سال‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۶۶ بیمارستان‌هایی چون علی‌ابن‌ابیطالب در نزدیکی آبادان، امام حسین(علیه‌السلام) در حسینیه آبادان، امام حسن(علیه‌السلام) در بستان ساخته شدند که علاوه بر استحکام و فضای بزرگتر دارای این امکانات هم بودند. در کل از بیمارستان‌های بتونی در طول جنگ تحمیلی بیش از ۱۰ مورد توسط مراکز مختلف مهندسی در نقاط گوناگون خطوط عملیاتی ساخته و استفاده گردید (۸و ۹). جدول ۱ بیمارستان‌های صحرایی ساخته شده در طول دفاع مقدس و مشخصات آنها را نشان می‌دهد.
در طول جنگ تحمیلی ۳۹ بیمارستان صحرایی ساخته و به کار گرفته شد که همگی از نوع بیمارستان‌های صحرایی ثابت بودند. از بیمارستان‌های صحرایی متحرک در طول جنگ استفاده نگردید ولی در حال حاضر با توجه به تغییر در شیوه جنگ‌های امروزی که به صورت متحرک، غیرمتقارن و نوین هستند، باید به بیمارستان‌های مختلف صحرایی توجه ویژه‌ای مبذول نمود تا از امکان امدادرسانی مناسب و قدرت عمل بیشتر و بهتر برخوردار گردیم.

روش‌ها
این مطالعه، یک بررسی توصیفی در خصوص وضعیت تکامل ساختمانی، آرایش مجموعه بیمارستانی و ساختار سازمانی بیمارستان‌های صحرایی ایران در دوران تحمیلی می‌باشد. جهت انجام این تحقیق ضمن مصاحبه با ۲۰ نفر از افراد دست اندرکار طراحی و ساخت و نیز مصاحبه با ۲۵ نفر از مسئولین اجرایی این مراکز، از اسناد و مدارک موجود در مراکز مختلف طراحی و ساخت این بیمارستان‌ها مانند: بهداری رزمی نیروی زمینی سپاه پاسداران، مهندسی رزمی سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، وزارت مسکن و شهرسازی، قرارگاه‌های عملیاتی و آرشیو بنیاد ثبت و حفظ آثار دفاع مقدس و غیره استفاده گردیده است. برای انجام این کار از ۲ پرسش‌نامه با سوال‌های باز و بسته استفاده شد که طی آن افراد مورد پرسش اطلاعات مورد نظر را ارائه کردند و در نهایت مطالب جمع‌آوری شده حاصل از تحقیق به صورت نتایج ذیل جمع‌بندی و بیان شدند.
نتایج
الف) ساختار آرایش مجموعه بیمارستان‌های صحرایی در طی جنگ تحمیلی
یک بیمارستان صحرایی شامل: ۴ قسمت عمده بالینی، اداری، پشتیبانی و فرماندهی می‌باشد که هرکدام از این قسمت‌ها دارای زیر مجموعه‌های متفاوتی بوده و ضرورت وجود هرکدام از این زیر مجموعه‌ها با توجه به رتبه بیمارستان مورد نظر متفاوت می‌باشد (۳).
مطلبی که در یک بیمارستان صحرایی دارای اهمیت ویژه است، ارائه بهترین خدمات به ساده‌ترین شکل و در کمترین زمان می‌باشد و برای انجام این کار لازم است، بین بخش‌های مختلف آن و روابط انسانی داخل بیمارستان و قسمت‌های مختلف آن یک هماهنگی خاص وجود داشته باشد تا از این طریق روند ارتباطات منطقی‌تر و ساده‌تر شده و از ازدحام و رفت و آمدهای بی‌مورد و مسائلی از این دست جلوگیری گردد. در آرایش مجموعه بیمارستان‌های صحرایی باید به اصول کلی ذیل توجه نمود.
۱ – توجه به اصل پراکندگی در آرایش مجموعه. به این صورت که، اگر واحدها در یک منطقه سرباز قرار می‌گیرند، باید حداکثر پراکندگی را داشته باشند تا در اثر اصابت توپ و خمپاره و غیره کمترین آسیب را ببینند (البته این مطلب ارتباط بین واحدها را تا حدی مشکل می‌کند) و اگر واحدها در یک منطقه محکم و پوشیده قرار دارند به خاطر محدودیت‌های مکانی موجود باید این آرایش طوری اعمال گردد که مجموعه‌ها به صورت نزدیک به هم متراکم‌تر قرار گیرند. لذا، باید کلیه مسائل مربوط به چرخش مراجعات و انجام امور درمانی مجروح CPM (Circulation of patient management) به بهترین نحو رعایت شود تا در طی دوره معاینه و درمان بیمار و پرسنل درمانی کمترین مسیر فیزیکی را طی کنند.
۲ – مجموعه اتاق‌های عمل و قسمت‌های وابسته به آن (اتاق‌های عمل، اتاق آماده‌سازی، ریکاوری، اتاق استرلیزاسیون وسایل و تجهیزات) حتماً در یک واحد سازه‌ای مجزا و مشخص قرار گیرند.
۳ – در نظر گرفتن بخش‌های خاص که باید حتماً از سایر مجموعه بیمارستان صحرایی ایزوله باشند مانند قسمت مربوط به درمان مجروحین شیمیایی، بیولوژیک و هسته‌ای (NBC)، بخش‌های تأسیسات برق، حرارتی و برودتی و انبارهای سوخت، تا این که امکان فیلتراسیون و پا‌ک‌سازی محیط در آنها وجود داشته باشد و در هر شرایطی باعث آلودگی بخش‌های دیگر نشوند.
۴ – بخش‌هایی که موقعیت خاصی نیاز ندارند و می‌توانند در هر منطقه‌ای آرایش داده شوند مانند آشپزخانه، رختشوی خانه، دفتر بیمارستان، پشتیبانی، موتوری، مخابرات و غیره.
۵ – توجه به فاکتور مسافت حرکت پرسنل و بیمار در مجموعه بیمارستان صحرایی که باید در حداقل میزان خود باشد. لذا، باید قسمت‌های مجموعه بیمارستانی طوری آرایش داده شوند که در طی چرخه مراجعه بیماران و انجام امور درمانی (CPM) این میزان گردش و حرکت به حداقل کاهش یابد (۳).
وقتی به ساختار آرایش مجموعه بیمارستان‌های صحرایی از اوایل جنگ تا پایان آن دقت کنیم، در این مورد تفاوت‌های اساسی زیادی مشاهده می‌شود، به طوری که در ابتدای جنگ به این امور توجه زیادی مبذول نمی‌شده است، ولی با کسب تجربه بیشتر و بهتر در طی عملیات‌های مختلف و ارزیابی شرایط سرویس‌دهی بهتر و وارد کار شدن افراد متخصص و متعهد مهندسی در طراحی و فضاسازی قسمت‌های مختلف بیمارستان‌‌های صحرایی به مرور نواقص اولیه رفع شدند و در پایان جنگ الگوهای بسیار مطلوبی ارائه شد. مثلاً در بیمارستان‌های ابتدای جنگ اتاق‌های عمل وضعیت مناسب و لازم را نداشتند و رعایت شرایط استریل بودن در آنها مشکل بود. همچنین نور و تهویه مطلوبی نداشتند. ولی در بیمارستان‌های بعدی به مرور این قسمت کاملاً مجزا شده و شرایط مطلوبی پیدا کرد که کار کردن در آنها بسیار مطمئن‌تر و راحت‌تر شده بود. راه‌های ورود و خروج مجروحین و روابط بین بخشی انسجام خیلی خوبی نداشت که این مطلب مخصوصاً در موقعیت‌های اضطراری ایجاد مشکل می‌نمود. ولی به مرور راه‌های ورود و خروج و اضطراری متعددی برای این مراکز تعبیه شد و یا این که عرض راهروهای این مراکز کم بود و در مواقع اضطراری جوابگوی آن حجم بیماران نبود. ولی به مرور با ساخت مراکز بزرگتر و بهتر، عرض راهروها بیشتر شد و در نتیجه آمد و شدها بهتر و روان‌تر انجام می‌شد و یا این که در بیمارستان‌های اولیه کف این مراکز عمدتاً خاکی بود که در مواقع بحرانی به علت رفت و آمدهای زیاد غبار و گرد و خاک در هوا منتشر می‌کرد. ولی به مرور با سیمان کردن و یا استفاده از کف‌پوش‌های نسبتاً مناسب از این مشکل جلوگیری گردید. به مرور با اتخاذ سیاست‌های مبنی بر انتخاب راه ورود مناسب، رسیدگی به بیماران و مجروحین سرپایی از بستری جدا شد و به هرکدام در کانال رسیدگی خودشان سرویس‌دهی می‌شد. در صورتی که این حالت در بیمارستان‌های اولیه وجود نداشت. لذا، از ازدحام در بخش‌ها کاسته شد و روند انجام امور درمانی بهتر و سریع‌تر صورت گرفت. از طرف دیگر با چینش مناسب قسمت‌های مختلف بالینی در یک مسیر منطقی روند چرخش مراجعات و انجام امور درمانی (CPM) بهتر انجام شده و از رفت و آمدهای زیاد و ازدحام مراجعه‌کنندگان جلوگیری شد. در بیمارستان‌های اولیه از سیستم‌های پیشرفته تأسیساتی مانند: سرویس‌های بهداشت، حرارتی و برودتی، تهویه هوا، رنگ‌آمیزی مناسب و غیره خبری نبود. ولی در مراکزی که در مراحل پایانی جنگ ساخته شدند، به این امور توجه شده بود (۲، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹).
شکل ۱ و ۲ نمونه‌هایی از ساختار آرایش مجموعه بیمارستان‌هایی صحرایی را در شروع و مراحل پایانی جنگ نشان می‌دهد.
نمودار ۱ نیز ساختار چرخش مراجعات و انجام امور درمانی (CPM) را در مجروحین مراجعه کننده به بیمارستان‌های صحرایی و نحوه گردش امور درمانی در آنجا را نشان می‌دهد. توجه به شکل‌های قید شده، دامنه و نحوه فعالیت و چرخش امور و ظرافت‌هایی که در این خصوص باید مورد توجه قرار گیرند را نشان می‌دهد.

ب) ساختار سازمانی تشکیلات بیمارستان‌های صحرایی در طی جنگ تحمیلی
این ساختار در ابتدای تشکیل بیمارستان‌های صحرایی همان سادگی ساختار ساختمان بیمارستان‌های صحرایی را داشت. ولی به مرور با بزرگتر و پیچیده شدن عملکرد و ساختار بیمارستان‌های صحرایی، این ساختار نیز دچار تغییر گردید و دارای شاخ و برگ‌های جانبی مختلفی شد. همچنین قسمت‌های دیگری به آن افزوده شدند. مثلاً در قسمت معاونت فنی، قسمت‌هایی مانند: نقاهتگاه اورژانس ش.م.ه، درمانگاه عمومی، پرستاری، بهداشت، دندان‌پزشکی و پذیرش افزوده شدند و در قسمت مدیریت داخلی نیز قسمت‌هایی مانند: رابط قضایی، کارگزینی، تغذیه، تدارکات، گروهان امداد و انتقال، مخابرات مستقل، انتظامات، تربیت بدنی، آموزش عمومی اضافه گردید. نمودارهای ۲ و ۳ این تفاوت در ساختارهای سازمانی را نشان می‌دهند. بر اساس ساختارهای سازمانی جدید، نوع کار، وظیفه و حیطه کاری هر فرد مشخص بود و این مطلب علاوه بر دادن یک نظم مطلوب به امور، از تداخلات کاری جلوگیری نموده و سرعت چرخش کار در زنجیره‌های امداد و درمان و انتقال را بالاتر می‌برد و از ازدحام بی‌مورد و زیاد نیروها در یک مرکز می‌کاست. همچنین از اتلاف نیرو جلوگیری می‌نمود و هرکاری در چرخه مربوط به خودش انجام می‌شد. و این مطلب به مسئولین دست اندرکار مدیریت این مراکز اجازه می‌داد که از وقت و توان خود به صورت بهتری برای رسیدگی به امور مهم‌تر استفاده کنند (۲، ۴، ۱۰).

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
بررسی روند ساخت و ساز و نیز ساختارهای تشکیلاتی بیمارستان‌‌های صحرایی در طول جنگ تحمیلی حکایت از تلاش جانانه و بی‌وقفه پرسنل دست اندرکار تهیه این مراکز جهت ارائه خدمات درمانی مناسب به مجروحین و مصدومین دارد و بررسی این تحولات نشان دهنده آن است که ساختارهای ساختمانی و تشکیلاتی قید شده در این بیمارستان ها از ابتدای جنگ تا پایان آن تغییرات چشمگیری داشته است. در این راستا هم روند ساخت و سازها مطمئن‌تر و مستحکم‌تر و کارآمدتر شده و از آن مراکز کانکسی و چادری اولیه به بیمارستان‌های بتونی و دارای حفاظ مناسب تبدیل شدند و هم روابط بخش‌ها منسجم‌تر و منطقی‌تر گردید و چرخش امور بهتر و سریع‌تر شد و از رفت و آمدهای بی‌مورد جلوگیری گردید و پرسنل داخل بخش‌ها نیز از نظر تعداد و نوع خدماتی که ارائه می‌کردند، نظم خوبی به خود گرفته‌اند که نتیجه این امور فراهم شدن امکان ارائه خدمات درمانی بهتر، سریع‌تر و منسجم‌تر بوده است.

منابع:
۱ – Murashev NV, Sidorov VA. Mobile medical units for rendering first medical aid. Voen med zh. Dec. 2000, 321(12): 42-47.
۲ – Bricknell MC. Design and organization of regular field hospitals J.R. Army Med Corps. 2001, 147: 161-67.
۳ – اطلاعات و خاطرات مسئولین برخی از بیمارستان‌ها، پرسش‌نامه و مصاحبه، صورت گرفته توسط علی غنجال در سال ۸۲، محل نگهداری مرکز تحقیقات بهداری در رزم و تروما.
۴ – اطلاعات و خاطرات برخی از مسئولین مهندسی رزمی و بهداری سپاه. پرسش‌نامه و مصاحبه، صورت گرفته توسط علی غنجال در سال ۸۲، محل نگهداری مرکز تحقیقات بهداری در رزم تروما.
۵ – آرشیو مهندسی رزمی بهداری نیروی زمینی سپاه تهران. نقشه بیمارستان‌های صحرایی دوران دفاع مقدس. ۱۳۶۰.
۶ – آرشیو مهندسی رزمی سپاه پاسداران تهران، مدارک و نقشه بیمارستان‌های صحرایی دوران دفاع مقدس، ۶۳-۱۳۶۱.
۷ – آرشیو مهندسی رزمی جهاد سازندگی تهران. نقشه بیمارستان‌های صحرایی دوران دفاع مقدس. ۶۲-۱۳۶۱.
۸ – وزارت مسکن و شهرسازی تهران، دایره طرح‌ها، نقشه و طرح‌های مرتبط با بیمارستان‌های صحرایی. ۶۶-۱۳۶۳.
۹ – مدارک و نقشه‌های موجود در قرارگاه‌های کربلا، نجف، خاتم‌الانبیاء، صراط. نقشه بیمارستان‌های صحرایی ساخته شده در سال‌های ۶۶-۱۳۶۳.
۱۰ – ناصر بهروزی‌نژاد. دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله (عج)، بیمارستان‌های صحرایی، پایان‌نامه. ۱۳۸۱؛ فصل اول، صفحات: ۳۹-۳۵.
۱۱ – بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تهران. مدارک مرتبط با بیمارستان های صحرایی جزایر خارک و قشم ۱۳۶۲.
۱۲ – ستاد طرح و معماری سلمان ارومیه، نقشه‌های مرتبط با بیمارستان صحرایی. ۱۳۶۶.
۱۳ – شرکت نوسازی و عمران تهران. نقشه‌های مرتبط با بیمارستان صحرایی . ۱۳۶۶.

نویسندگان: علی غنجال M.Sc، احمد عامریون Ph.D، ناصر بهروزی نژاد M.Sc و منیره متقی M.Sc
————–
منبع: طب نظامی، تابستان ۱۳۸۳، شماره ۶ (۲)، صفحات: ۱۵۲-۱۴۳